Ver voz en el mapa

Entidad de población del Camino Francés emplazada en la parroquia de San Mamede do Río, ayuntamiento de Portomarín, provincia de Lugo. Entre las entidades de Castromaior, al sudeste y Vendas de Narón, al noroeste. Su altitud es cercana a 680 metros. Tenía diez habitantes censados en 2019.

El Camino Francés a su paso por O Hospital.

La población está formada por un núcleo de casas de labranza de construcción tradicional que se agrupan sobre ambas márgenes del Camino Francés; entre las dependencias anejas a las viviendas destacan los hórreos y los graneros o cilleros. El topónimo recuerda la existencia de un antiguo establecimiento hospitalario destinado albergar peregrinos que se llamó da Cruz. Hoy en día existe aquí una casa que se conoce con el nombre del “Hospital”; es una construcción rústica, típica de la zona, con la cubierta de pizarra y muros con mampostería de esquisto y sillería de granito en puertas y ventanas; tiene adosado en el lado un horno de piedra. También hubo en este lugar una capilla dedicada a san Esteban, que ya ha desaparecido.

En la salida de la población en dirección hacia Santiago, hay un moderno albergue de peregrinos perteneciente a la red oficial de la Xunta de Galicia.

Historia

En la escritura por la que Gonzalo Pérez donó al obispo de Lugo don Miguel los quiñones que poseía en varias iglesias, se menciona junto con la de San Mamede do Río, la Ecclesia do Espital da Cruce; el documento fue otorgado en 1256.

En las primeras décadas del siglo XVII, según nos dice Vázquez Seijas, el capitán Gregorio Villar y Castelo, casado con Clara Fernández do Barrio y Estrada, señora de la Casa Grande de Portomarín (hoy conocida como Pazo del General Paredes o Casa do Conde de la Maza), agregaría al vínculo heredado de su padre, señor de Sabadelle, San Clodio y Cabezais, los cotos de Santiago da Laxe, Berea y del Hospital da Cruz, más los derechos de presentación del beneficio eclesiástico de Santa María de Francos y su anejo.

Losada Díaz y Seijas Vázquez anotan que en el año 1739 se dice que la parroquia de Nespeira deslindaba “por el Sur, con el camino francés y Hospital de la Cruz, por entre las casas y la ermita de San Esteban”; de esta ermita no quedan restos materiales, aunque persiste una clara remembranza de ella en el topónimo “Penas da Capilla”, que corresponde a un espacio baldío situado al borde mismo de la ruta.

En 1752 se afirma en el Catastro del Marqués de la Ensenada que el “Hospital de la Cruz” era uno de los cuatro cotos que componían la feligresía de “San Mamed de Río”, en el que vivían Juan García, Domingo Pasón, Domingo Mariño, Francisco Bargados y Francisco Blanco; era señorío de doña Josefa de Lemos y Rois, vecina de la ciudad de Santiago, que recibía por ello la luctuosa, que era la mejor pieza de ganado u otra cosa de mueble que quedaba cuando moría el cabeza de familia, lo que suponía unos 20 reales al año. Los términos de la feligresía deslindaban por la parte de levante en el marco de Pena Pullera y el marco de la Calzada, lindando con la parroquia de San Ciprián de Nespereira y seguían por el norte al marco de la Magdalena, confrontando con la feligresía de Santa María de Ferreira.

En el Diccionario Geográfico-Estadístico de España y Portugal de Sebastián de Miñano de 1826 figura esta población con el nombre de Hospital de la Cruz y se dice que era una de las jurisdicciones que componían la parroquia de “San Mamed de Río”, en la provincia de Lugo.

En 1847 dice Pascual Madoz que este lugar tenía 8 vecinos y 40 almas. Poco después, concretamente en el año 1866, la aldea do Hospital aparece con el mismo número de vecinos en el itinerario militar de Narón a Pedrafita por Portomarín que arrancaba en este punto, donde además se cruzaba la carretera de Lugo a Ourense por Chantada. En la descripción se especifica que el camino desde O Hospital hasta Portomarín era de herradura y descendía suavemente, por terreno accidentado, al río Miño pasando por las aldeas de “Gonzar y Togibó”, para atravesar más adelante la parroquia de Cortapezas; el río Miño se cruzaba a la salida de Portomarín por un puente de mampostería de diez arcos.

Ya en la década de los años setenta del siglo XX consta en la Gran Enciclopedia Gallega que había aquí 25 habitantes.

Fuentes y bibliografía

ÁLVAREZ FLÓREZ, Jesús et al., “Tramo VII: Portomarín-Palas”, en José Antonio Franco Taboada, Santiago Tarrío Carrodeguas (dirs.), A arquitectura do Camiño de Santiago: descrición gráfica do Camiño Francés en Galicia, Santiago [de Compostela], Xunta de Galicia, A Coruña, Universidade da Coruña, D.L. 2000, pp. 135-169.

ARCHIVO GENERAL DE SIMANCAS, Dirección General de Rentas, Primera Remesa, Catastro de Ensenada, Respuestas Generales, Libro 185, fols. 13672r-13673r.

CASTRO VÁZQUEZ, Josefina, El Camino de Santiago: (entre Portomarín y Compostela), Lugo, Diputación Provincial de Lugo, 1991.

CONSELLERÍA DE CULTURA E TURISMO, “Decreto 227/2011, do 2 de decembro, polo que se aproba a delimitación da ruta principal do Camiño de Santiago, Camiño Francés, desde a entrada no municipio de Pedrafita do Cebreiro ata o límite do termo municipal do Pino, coa excepción do tramo entre o lugar de Amenal e o límite do aeroporto da Lavacolla, no concello do Pino”, Diario Oficial de Galicia, 237 (miércoles, 14 de diciembre de 2011), p. 36597 [folio 16].

DEPÓSITO DE LA GUERRA, Itinerario descriptivo militar de España, t. 7 (Galicia), Madrid, Imprenta y Estereotipia de M. Rivadeneyra, 1866.

FERREIRA PRIEGUE, Elisa, Los caminos medievales de Galicia, Ourense, Museo Arqueolóxico Provincial [de Ourense], 1988 (Anexo del Boletín Auriense, 9).

GARCÍA BLANCO, Manuel, “Tres leguas por el Camino de Santiago (miscelánea)”, Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos Históricos y Artísticos de Lugo, 1, 9 (1944), pp. 236-239.

HUIDOBRO Y SERNA, Luciano, Las peregrinaciones jacobeas, t. 3, Madrid, Instituto de España, 1951.

INSTITUTO GEOGRÁFICO NACIONAL, Mapa topográfico nacional, escala 1:25.000. Hoja 97-III (2001).

INSTITUTO NACIONAL DE ESTADÍSTICA, Nomenclátor: población del padrón continuo por unidad poblacional [en línea], disponible en http://www.ine.es/nomen2/index.do [Consulta 10/05/2020].

LOSADA DÍAZ, Amando, SEIJAS VÁZQUEZ, Eduardo, Guía del Camino Francés en la provincia de Lugo, Madrid, Gráficas Cóndor, 1966.

MADOZ, Pascual, voz “Hospital da Cruz”, en Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar, t. 9 [Guadalaviar – Juzvado], Madrid, La Ilustración Establecimiento Tipográfico-Literario Universal, 1847, p. 240.

MIÑANO, Sebastián, voz “Hospital da Cruz”, en Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal, vol. 5 [Hoceja – Membrive], Madrid, Imprenta de Pierart-Peralta, 1826, p. 17.

PASSINI, Jean, El Camino de Santiago: itinerario y núcleos de población, [Madrid], Ministerio de Obras Públicas y Transportes, 1993.

VALIÑA SAMPEDRO, Elías, El Camino de Santiago: guía del peregrino a Compostela, Vigo, Galaxia, 1992.

VÁZQUEZ DE PARGA, Luis, LACARRA DE MIGUEL, José María, URÍA RÍU, Juan, Las peregrinaciones a Santiago de Compostela, t. 2, Madrid, Consejo Superior de Investigaciones Científicas, Escuela de Estudios Medievales, 1949.

VÁZQUEZ GALLEGO, Jesús, Los hospitales del Camino Francés en Galicia, Sada (A Coruña), Ediciós do Castro, 2001.

VÁZQUEZ SACO, Francisco, “Iglesias románicas de la provincia de Lugo. Papeletas Arqueológicas. Papeleta 15 – Iglesia parroquial de Santa María de Cortapezas”, Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos Históricos y Artísticos de Lugo, 1, 5 (1943), pp. 118-119.

VÁZQUEZ SEIJAS, Manuel, Fortalezas de Lugo y su provincia: notas arqueológicas, históricas y genealógicas, t. 3, Lugo, Tip. “La Voz de la Verdad”, 1962.

VOZ “Hospital”, en Ramón Otero Pedrayo (dir.), Gran Enciclopedia Gallega, t. 17 (Guerra – Imprenta), Santiago de Compostela, Gijón, Silverio Cañada, 1974, p. 165.